Günümüzde “23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı” olarak kutladığımız bayram iki anlamı içinde barındırır. Birincisi 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan Büyük Millet Meclisi ile Türk milletinin temsiliyetini, diğeri ise çocuk bayramını. Bu anlamlı günün “Çocuk Bayramı” olmasının arkasında ise unutulmuş bir kahraman yatar: Mehmet Fuat Umay
Mehmet Fuat (Umay), Tıbbiyeyi bitirdikten sonra 1908’de Kırklareli’nde yetim çocukları sahiplenmek için Himayei Etfal Cemiyeti’ni kurar. Milli Mücadele döneminde Ankara’ya geçerek Sağlık Bakanlığı ve Kırklareli milletvekilliği görevlerini üstlenir.
Yine aynı günlerde Mustafa Kemal Paşa, şehit ve gazi çocuklarının koruma altına alınması amacıyla Himayei Etfal Cemiyeti’nin Ankara’da teşkil edilmesi ister ve bu iş için Mehmet Fuat’ı görevlendirir. Cemiyet, 30 Haziran 1921’de Mustafa Kemal’in himayesinde Ankara’da yapılandırılır ve Mehmet Fuat cemiyetin başına geçer.
ABD YOLCULUĞU
Cemiyete para toplamak için Mustafa Kemal Paşa’nın isteğiyle 21 Mart 1923 tarihinde alınan kararla Mehmet Fuat Bey ABD’ye gönderilir. 7 Nisan 1923’te New York’a ulaşan Mehmet Fuat hakkında World, Evening Post, New York Journal gibi gazeteler “Anadolu’da harikalar yaratan Kemalistler’den Amerika’ya ilk çıkan kalpaklı misafir” diye söz eder.
Mehmet Fuat, beş ay kaldığı ABD’de 33 kentte Türklerle buluşarak yaklaşık 100 bin dolar toplar. Ayrıca Columbia Üniversitesi’nde ABD eğitim sistemini inşa eden eğitim bilimci John Dewey’i Türkiye’ye davet eder, Washington’da Beyaz Saray’da ABD Başkanı Warren G. Harding ile görüşür ve 29 Temmuz 1923’te Türkiye’ye döner.
Topladığı paralarla 1926’da Ankara’da Anafartalar Caddesi üzerine iki bina yaptırır. Birinci ulusal mimari üslubundaki bu binalardan biri cemiyete gelir elde etmek için “kira apartmanı” olarak inşa edilir. Dönemin ünlü isimlerinden Mimar Kemalettin Bey’in tasarladığı binanın yanındaki idare binası Arif Hikmet (Koyunoğlu) tarafından tasarlanır.
Cadde, bu binalar nedeniyle “Çocuk Sarayı Caddesi” olarak da adlandırılır. Aynı yıl Mehmet Fuat kurban derisi, zekât ve fitre gelirlerinin cemiyete bağışlanmasını sağlar. Şefkat pulu, hediye kartları, rozet satarak kaynak yaratır. Cemiyetin ismi 1935’te “Çocuk Esirgeme Kurumu” olarak değiştirilir.
Soyadı Kanunu çıkınca Atatürk kendisine “Umay” soyadını verir. Kazakça “çocukları koruyan ruh” anlamına gelen “Umay” bu soyadıyla “Türk çocuklarının koruyucusu” olur. Ayrıca 1940’ta “Keçiören Çocuk Yuvası” yerleşkesi içinde 200 yataklı bir yuva açar ve İnönü tarafından çabaları ödüllendirilerek binaya “Umay” adı verilir.
23 NİSAN’IN ORTAYA ÇIKIŞI
23 Nisan 1921’de Saruhan Milletvekili Refik Şevket (İnce) Meclis’in açıldığı gün olan 23 Nisan’ın bir milli bayram olarak kutlanmasını gündeme getirir. İçel Milletvekili Şevki (Göklevent) de benzer bir teklifte bulunur. Görüşmeler sonucu “TBMM’nin ilk yevmi küşadı olan 23 Nisan ayadı milliyedendir” maddesi 2 Mayıs 1921’de kabul edilerek 23 Nisan’ın bayram olarak kutlanmasına karar verilir. Bayram, ilk defa 23 Nisan 1922’de “Hâkimiyeti Milliye Bayramı” adıyla kutlanır. Himayei Etfal binasının önünde toplanan çocuklar kortej halinde Meclis’e yürürken kutlamalarda Mehmet Fuat çocuklar için yardım toplar.
1923’teki kutlamalarda çocuklar rozet satarak cemiyete gelir sağlarken Meclis’teki törenlerin yanı sıra İstanbul Gülhane Parkı’nda yine çocukların katılımıyla törenler düzenlenir. 1924 kutlamalarında Latife Hanım Himayei Etfal temsilcisi olarak çalışmalara destek verir. 23 Nisan 1924 tarihli Hâkimiyeti Milliye gazetesi çocuk gününü ön plana çıkarır ve “Bugün Yavruların Rozet Bayramıdır” başlığıyla halkı cemiyete bağışa davet eder.
23 Nisan 1925’ten itibaren 23 Nisan’a “Hamiyeti Milliye Bayramı”nın yanı sıra gazetelerde “Himayei Etfal Günü”, “Çocuk Günü” ve “Çocuk Bayramı” da denilmeye başlar. 1926’nın 23 Nisan’ında Milliyet gazetesi “Çocuk Bayramı, Himaye-i Etfal Günü” Hakimiyeti Milliye gazetesi ise “23 Nisan Türklerin çocuk günüdür” başlığını atar.
Himayei Etfal Cemiyeti aldığı kararla 1927’de 23 Nisan’ı “Çocuk Bayramı” ilan eder. Aynı gün Ankara’da ve çeşitli illerdeki 93 şubesinde yardım toplanır. 23 Nisan 1929’da ise cemiyetin düzenlediği “Çocuk Bayramı” bir haftaya yayılarak 30 Nisan’a kadar kutlanır. Ankara Palas’taki çocuk balosuna Mustafa Kemal Atatürk, Kâzım Özalp, İsmet İnönü katılarak cemiyete destek verir.
Yıllar içinde “Milli Hâkimiyet Bayramı” cemiyetin düzenlediği “Çocuk Bayramı” ile birlikte kutlanmaya devam eder. 27 Mayıs 1935’te çıkarılan Milli Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun ile 23 Nisan sadece "Milli Hakimiyet Bayramı" olarak belirtilir. 1981’de ise bayramın adı “23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı” olarak kabul edilerek “çocuk” adı resmiyete kavuşur.
HARİKA ÇOCUK YASASI
Umay yetenekli çocukların yurtdışına eğitime gönderilmesi için de uğraşır. 5245 sayılı “Harika Çocuk Yasası” 7 Temmuz 1948’de çıkarılır ve İdil Biret ile Suna Kan devlet bursuyla yurtdışına gönderilir. Ardından yasa genişletilerek Gülsin Onay, Selman Ada, Tuluyhan Uğurlu, Fazıl Say gibi birçok yetenekli çocuk eğitime gönderilir. Bu isimlerin ortaya çıkışında Umay’ın çabaları vardır.
Atatürk’ün çocukları koruması için görevlendirdiği Umay kurduğu Çocuk Esirgeme Kurumu’nun başkanlığını 1950’ye kadar sürdürür ve 1 Temmuz 1963’te sessizce aramızdan ayrılır. Hayatını Türk çocuklarına adayan Mehmet Fuat Umay’ı saygıyla, minnetle ve özlemle anıyoruz.
KAYNAKÇA
- ÖZÇELİK, Mücahit, 23 Nisan Çocuk Bayramı’nın Ortaya Çıkışı ve 1922-1929 Yılları Arasında 23 Nisan Kutlamaları, Gazi Akademik Bakış Cilt 5, Sayı 9, 2011.
- UMAY, M.Fuat, Bir Devrimci Doktorun Anıları, İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
- AKIN, Veysi, Bir Devrin Cemiyet Adamı Dr. Fuat Umay, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2000.
